BVR&MT – Những ảnh hưởng về môi trường thủy sinh và đời sống người dân bản địa trong khu vực xây dựng thủy điện Belo Monte – đập thủy điện lớn thứ ba thế giới – đã hiện hữu trước từ trước khi con đập này bắt đầu hoạt động vào tháng 4 vừa qua được cho là sẽ còn lâu dài và nghiêm trọng hơn.
Belo Monte đe dọa môi trường sống của các loài cá và rùa
Theo nhà sinh vật học Cristiane Costa (Đại học Liên bang Para), quá trình xây dựng đập Belo Monte kéo dài nhiều năm trời đã làm biến mất một số khu vực sinh sản của các loài cá. Những tác động của dự án càng trở lên nghiêm trọng hơn kể từ tháng 11/2015, khi Tập đoàn quản lý công trình Norte Energia đóng cửa đập Pimental và chuyển hướng 80% dòng chảy của con sông Xingu đúng thời điểm cá bước vào mùa sinh sản. Các nhà sinh vật học cũng cho biết một vài loài cá quý giá đã biến mất.
Tháng 4/2016, Viện Môi trường Ibama, đơn vị cấp phép, đã phạt Tập đoàn Norte Energia 10,8 triệu USD vì làm 16,2 triệu tấn cá bị chết. Tuy nhiên, tình hình còn diễn biến theo chiều hướng xấu hơn khi có thêm một đợt cá chết nữa kể từ sau khi thủy điện bắt đầu đi vào hoạt động, ngày 20/04/2016.
Con đập Belo Monte không chỉ ảnh hưởng tới các loài cá mà cả các loài rùa sống ở những bãi cát dọc bờ biển Tabuleiro do Embaubal, cách con đập vài dặm. Theo các nhà sinh học, khu vực bờ sông Xingu là một trong những địa điểm sinh sản quan trọng nhất của loài rùa trong toàn bộ lưu vực sông Amazon. Hàng năm có khoảng 20.000 con rùa Khổng lồ sông Amazon (Podocnemis expansa) di cư 400km từ tận những nơi xa xôi như cửa sông Amazon, thượng nguồn sông Xingu, đến khu vực Tabuleiro do Embaubal để đẻ trứng.
Một trong những điều kiện bắt buộc mà Ibama đưa ra trước khi đồng ý cấp phép cho xây dựng con đập là Tập đoàn Norte Energia phải quản lý thích đáng các bãi bồi, nơi sinh sản của loài rùa, đảm bảo chúng được an toàn. Tuy nhiên, theo Instituto Socioambiental (ISA), một tổ chức phi chính phủ đang giám sát những ảnh hưởng của Belo Monte, Norte Energia vẫn chưa được thực hiện điều khoản này.
Bà Costa khẳng định việc xây dựng đập đã ảnh hưởng nặng nề tới các loài rùa nơi đây. Ba năm qua loài rùa nơi đây đã không được bảo vệ cẩn thận khi chúng đến mùa sinh sản, khu vực đẻ trứng cũng không được tách riêng. Việc thiếu các biện pháp bảo vệ khiến một số lượng rùa lớn bị săn trộm trong năm 2015. Tình hình săn trộm rùa còn tệ hơn vào năm 2016, khi con sông không đủ nước để ngập các hòn đảo, khiến những chú rùa không tìm được nơi trú ấn an toàn trong các thảm thực vật ngập nước và dễ dàng trở thành mục tiêu săn bắt.
Theo bà Costa, còn có nhiều nhân tố tiêu cực khác liên quan tới việc xây dựng Belo Monte như dòng người di cư tràn vào các thành phố lân cận và sinh sống dọc 2 bên bờ sông. Điều này cũng có nghĩa rằng sẽ có nhiều người hơn tìm kế sinh nhai dựa vào con sông; song song với đó là tình trạng trữ lượng cá giảm đã khiến nhiều người chuyển sang săn bắt rùa trái phép. Tình trạng tàu thuyền tăng đột biến trong những năm gần đây cũng đã phá vỡ chu kỳ sinh sản và gây tai nạn cho loài rùa.
Tháng 6 vừa qua, chính quyền bang Pará thành lập 4 khu bảo tồn, trong đó có Khu Bảo tồn Phát triển bền vững Tabuleiro de Embaubel đem lại hy vọng cho công tác bảo tồn rùa trong khu vực.
Tuy nhiên, kể cả khi ảnh hưởng của con đập ở hạ nguồn được quản lý tốt hơn nhờ các Khu bảo tồn thì vẫn tồn tại một vấn đề lâu dài đáng lo ngại khác. Đó là các bãi bồi nơi các loài rùa đẻ trứng cần các đợt lũ hàng năm để đưa phù sa từ phía thượng nguồn sông Xingu xuống cho hạ lưu. Còn một lý do nữa khiến viễn cảnh tương lai của các loài rùa không hề tươi sáng là: “Các mô hình khí hậu đều dự báo lượng nước ở lưu vực sông Xingu sẽ sụt giảm.” Một nghiên cứu gần đây được ủy thác bởi chính phủ Brazil cũng kết luận lưu lượng sông Xingu có thể giảm 25-55% vào năm 2040.
Cuộc sống cư dân bản địa bị ảnh hưởng
Theo Tổ chức ISA, ảnh hưởng của đập Belo Monte lên đời sống thủy sinh của dòng sông Xingu cũng gây ra những chấn động kinh tế cho cộng đồng người dân sống ven sông – những người mà sinh kế phụ thuộc gần như hoàn toàn vào việc đánh bắt cá.
ISA cáo buộc Norte Energia đã tiến hành kế hoạch xây dựng đập và đánh giá tác động môi trường cứ như thể là người dân không tồn tại vì đã gạt bỏ vai trò ra quyết định của họ cho quá trình cấp phép xây đập trong khi chính họ là những người chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.
Trong hiệp định ràng buộc với chính phủ liên bang của Brazil, Tập đoàn Norte Energia đã đồng ý trả 1 tỷ USD cho những cư dân ở Altamira, gồm chín nhóm dân cư bản địa, để đền bù cho việc xây con đập Belo Monte. Cho đến nay, chỉ có 1 phần rất nhỏ của khoản đền bù ấy đã được chi trả.
Đối với những thất bại của Norte Energia trong việc thực hiện những nghĩa vụ pháp lý đối với dân địa phương, Ibama đáng lẽ phải vô hiệu hóa giấy phép hoạt động của tập đoàn này. Nhưng thực tế thì Ibama không hề có hành động nào. Trong một nỗ lực nhằm ngăn chính quyền tiếp tục làm ngơ những cam kết của họ với cộng đồng địa phương, ISA đã tiến hành và cho công bố một báo cáo vào năm 2015 trong đó liệt kê chi tiết tất cả các cộng đồng ngư dân của con sông cùng với những hậu quả mà họ đang phải gánh chịu như: ô nhiễm tiếng ồn, ô nhiễm ánh sáng, nguồn nước… Tất cả những điều này đều ảnh hưởng xấu đến kế sinh nhai của ngư dân nơi đây.
ISA cũng cho biết tình trạng khan hiếm lương thực tăng cao đáng báo động trong khu vực, sản lượng đánh bắt cá giảm sút dẫn đến sự tranh chấp nguồn tài nguyên cá giữa các ngư dân. Chi phí tăng trong khi thu nhập giảm làm nhiều ngư dân đã phải chuyển nhà đi nơi khác.
Những tranh luận và tranh cãi có thể sẽ còn xoay quanh Belo Monte trong nhiều năm, thậm chí là hàng thập kỷ nữa, nhưng chắc chắn là dự án đã và sẽ mang đến những sự thay đổi lớn cho khu vực xa xôi hoang dã ở Amazon cùng với đó là hàng loạt vấn đề môi trường và xã hội phát sinh cần giải quyết.
Diệu Linh (Biên dịch)
