BVR&MT – Các chuyên gia cho biết nhiều loài cá có nguy cơ tuyệt chủng, chẳng hạn như cá da trơn khổng lồ sông Mê Kông, sẽ bị thiệt hại trong bối cảnh thúc đẩy xây dựng các con đập mới ở Lào và các khu vực nhiệt đới khác.
Đã có thời điểm một số loài cá nước ngọt lớn nhất thế giới bơi ngược dòng Mê Kông, qua thị trấn Luang Prabang của Lào – nơi hiện được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới, trong đó có loài cá da trơn khổng lồ sở hữu kích thước như gấu xám Bắc Mỹ, cá trà sóc, cá tra dầu và các loài cá khổng lồ khác. Tuy nhiên, sau nhiều thập kỷ bị đánh bắt quá mức trên sông Mê Kông, ngày nay hiếm khi thấy chúng xuất hiện trở lại. Nhiều nhà khoa học vẫn từng hy vọng về sự phục hồi của loài cá đặc biệt này, rằng chừng nào Mê Kông không bị xâm hại thì việc đánh bắt ở quy mô nhỏ hơn cùng các nỗ lực bảo tồn khác có thể khôi phục phần nào những loài cực kỳ nguy cấp.
Nhưng hy vọng đó giờ vô cùng mong manh, nhất là khi Lào lên kế hoạch xây dựng ít nhất 10 đập mới trên dòng chính Mê Kông trong thập kỷ tới với dự án đầu tiên là Nam Sang – nhà máy thủy điện lớn được xây dựng ngay thượng nguồn Luang Prabang. Chính phủ Lào hy vọng con đập dự kiến hoàn thành vào năm 2027 này có thể tạo ra doanh thu bằng cách bán điện cho các nước láng giềng, chẳng hạn như Thái Lan.
“Một khi những dự án đập này được tiến hành, đoạn sông Mê Kông từng là môi trường sống cốt lõi và là bãi đẻ của một số loài cá khổng lồ sẽ bị băm nhỏ thành những mảnh nhỏ hơn bao giờ hết”, Zeb Hogan, nhà sinh vật học về cá tại Đại học Nevada, Reno, người nghiên cứu các loài cá khổng lồ trên sông Mê Kông trong hơn hai thập kỷ cho biết.
Ngoài các loài cá khổng lồ trên sông Mê Kông, các loài cá lớn, cá heo, cá sấu và động vật nước ngọt lớn khác cũng bị đe dọa bởi các con đập mới. Trên khắp thế giới, hơn 3.400 dự án thủy điện lớn đang được lên kế hoạch hoặc xây dựng, trong đó phần lớn nằm ở các con sông có đa dạng sinh học cao thuộc các vùng nhiệt đới, theo nghiên cứu mới công bố trên tạp chí Biological Conservation do Fengzhi He, nhà sinh thái học nước ngọt tại Viện Sinh thái nước ngọt và nghề cá nội địa Leibniz, Đức thực hiện. Nghiên cứu chỉ ra rằng các con đập sẽ ảnh hưởng không cân đối đến các loài động vật sông lớn nhất.
He khẳng định nếu được xây dựng, các con đập “sẽ gây ra những bất ổn lớn cho sự tồn tại” của nhiều loài nước ngọt. Còn theo Hogan, đồng tác giả nghiên cứu: “Đó là một mô hình mà chúng ta đang thấy ở các con sông nhiệt đới khác, như Amazon và Congo, nhưng Mê Kông là ví dụ tiêu biểu cho vấn đề này với việc tăng tốc phát triển thủy điện dẫn đến nguy cơ tuyệt chủng một số loài động vật mang tính biểu tượng nhất thế giới”.
Các loài động vật nước ngọt lớn được định nghĩa một cách chung chung là những loài có trọng lượng trung bình trên 30 kg và là một trong những loài động vật có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất trên trái đất. Các quần thể toàn cầu đã suy giảm gần 90% kể từ năm 1970, nhiều gấp đôi so với sự mất mát của các quần thể động vật có xương sống trên đất liền hoặc trên đại dương, theo nghiên cứu năm 2019 trên tạp chí Global Change Biology. Riêng các loài cá lớn, chẳng hạn như cá tầm, cá hồi, và cá da trơn khổng lồ, đặc biệt là ở Bắc bán cầu đã trải qua sự sụt giảm thậm chí còn cao hơn do bị đánh bắt quá mức, ô nhiễm và tác động của các con đập.
Sông Mê Kông chảy qua sáu quốc gia, trong lịch sử là nơi sinh sống của nhiều loài cá cực lớn so với bất kỳ hệ thống sông nào khác trên thế giới nhưng hầu hết những loài lớn nhất được tìm thấy ở đây đều ở mức cực kỳ nguy cấp. Hogan đã không nhìn thấy một con cá da trơn khổng lồ Mê Kông nào kể từ năm 2015.
Các nhà bảo tồn hy vọng các đập mới sẽ theo mô hình ít tàn phá hơn hai đập lớn đã và đang hoạt động trên dòng chính Mê Kông là Don Sahong và Xayaburi dù Xayaburi có đầu tư hơn 300 triệu USD nhằm giúp cá vượt qua con đập bao gồm việc lắp đặt những chiếc thang cá.
Không chỉ ngăn chặn sự di chuyển của cá, các con đập cũng làm thay đổi điều kiện thủy văn mà từ đó cá di cư có dấu hiệu đi kiếm ăn và đẻ trứng. Hệ thống sông Mê Kông được điều tiết bởi một dòng lũ khổng lồ, vào mùa mưa có thể nâng mực nước sông lên trên 12 m. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, nhịp lũ tự nhiên này đã bị gián đoạn do hạn hán ngày càng trầm trọng dưới tác động của biến đổi khí hậu và việc tích trữ nước tại các con đập của Trung Quốc ở phía thượng nguồn, theo dữ liệu vệ tinh từ Trung tâm Stimson.
Một trong những minh chứng điển hình cho việc các con đập có thể gây hại cho các loài cá lớn là đập Gezhouba, được xây dựng vào những năm 1980 trên sông Dương Tử đã là nhân tố chính khiến loài cá tầm thìa Trung Quốc bị tuyệt chủng do bị chia cắt bãi đẻ duy nhất ở thượng nguồn đập.
Tình trạng tiến thoái lưỡng nan của cá heo
Theo nghiên cứu, nếu tất cả 3.400 con đập được đề xuất được xây dựng, hơn 600 con sông dài hơn 60 dặm sẽ không còn được chảy tự do nữa dù việc di cư cao và di chuyển dọc các con sông chảy tự do là điều cần thiết cho sự tồn tại của nhiều loài cá nước ngọt lớn. Một trong số này là sông Irrawaddy ở Myanmar, nơi sinh sống của loài cá heo Irrawaddy đang bị đe dọa và loài cá mập sông Hằng cực kỳ nguy cấp.
Tại lưu vực Amazon – con sông có nhiều loài sinh vật nhất trên thế giới – cũng có hơn 400 đập được quy hoạch trên các nhánh sông khác nhau, trong đó hai loài cá heo sông được quan tâm đặc biệt là cá heo tucuxi và cá heo sông hồng lớn hơn gần đây cũng đã bị liệt kê là có nguy cơ tuyệt chủng.
Mặc dù cá heo sông không di cư như nhiều loài cá lớn nhưng chúng dựa vào cá di cư để kiếm ăn. Các con đập cũng có nguy cơ biến cá heo thành các quần thể nhỏ hơn, có thể dẫn đến giao phối cận huyết và làm suy giảm tính đa dạng di truyền.
Hogan hy vọng không phải chứng kiến sự diệt vong của loài cá da trơn khổng lồ Mê Kông và các loài nước ngọt khổng lồ khác. Có một số hy vọng le lói, chẳng hạn Campuchia gần đây tuyên bố tạm hoãn 10 năm đối với việc xây dựng các đập mới trên dòng chính sông Mê Kông.
Huyền Trang (Theo Nationalgeographic)
