BVR&MT – Theo nhiều nghiên cứu khoa học trước đây, loài Du sam đá vôi (thông đá) chỉ có ở một số vùng nhất định tại Trung Quốc và Hạ Lang (Cao Bằng), Kim Hỷ (Bắc Kạn). Tuy nhiên, những khảo sát mới đây cho thấy tại Việt Nam giờ chỉ còn vài cây trưởng thành ở Kim Hỷ.
Loài cây Du sam đá vôi đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng rất cao dù đã được đưa vào trồng thử nghiệm. Việc bảo tồn chưa thành công đang đặt ra yêu cầu cấp bách về nghiên cứu khoa học để giữ nguồn gen cây quý hiếm này.
Những cây Du sam cuối cùng
Chỉ mọc trên những đỉnh núi đá tai mèo lởm chởm; gió, rét, sương mù khắc nghiệt tạo sức sống mãnh liệt cho những cây Du sam đá vôi. Cây ít lá, thân xuôi chiều gió nhưng tầng lá thì luôn vươn lên phía mặt trời. Sức sống mãnh liệt là vậy, nhưng cũng chính vì độ quý giá mà hàng trăm cây thông đá đã đổ gục trước lâm tặc. Số lượng cây trưởng thành còn lại ở Việt Nam, chủ yếu là ở Khu bảo tồn thiên nhiên Kim Hỷ chỉ còn đếm trên đầu ngón tay. Ðây đều là những cây mọc ở vách đá cheo leo, lâm tặc có thèm muốn cũng chẳng thể nào lấy được cho nên chúng mới có cơ hội sống sót đến bây giờ.
Hạt trưởng Kiểm lâm phụ trách Khu bảo tồn thiên nhiên Kim Hỷ, Na Rì (Bắc Kạn) Lê Xuân Diệu cho biết: “Ở đây, chúng tôi xác định được còn khoảng 6 cây. Loài cây quý hiếm đang có nguy cơ biến mất vĩnh viễn”.
Trưởng thôn Thẳm Mu, xã Văn Lang (huyện Na Rì) Bàn Quốc Toàn chia sẻ: Chúng tôi gọi cây này là thông đá vì chúng có lá như lá thông và mọc trên đá. Gỗ có vân thớ đẹp, mùi thơm thoang thoảng. Vài chục năm trước, gỗ cây này quý, bán đắt hàng nên bị khai thác trộm nhiều. Ðến nay, rừng được giữ tốt hơn thì lại chẳng còn mấy cây.
Việc nghiên cứu, điều tra, đánh giá những cây thông đá quý hiếm này ở Kim Hỷ còn khá sơ sài. Thông tin từ Khu bảo tồn cung cấp cho thấy, tại Việt Nam loài Du sam đá vôi có địa bàn phân bố rất hẹp, số lượng cá thể ít, chỉ còn lại một số cá thể trên các đỉnh núi đá vôi vùng Kim Hỷ. Do gỗ tốt, có mùi thơm, dễ gia công chế biến nên hiện nay Du sam đá vôi đang bị khai thác ráo riết, nguy cơ tuyệt chủng rất cao. Trong Sách đỏ Việt Nam năm 2007, Du sam đá vôi được xếp vào nhóm thực vật nguy cấp – EN cần được bảo vệ nghiêm ngặt.
Các nghiên cứu về loài Du sam đá vôi của Việt Nam cũng rất ít, chủ yếu chỉ dừng lại ở các nghiên cứu sơ lược về phân bố và một số đặc điểm hình thái của loài, hầu như chưa có các nghiên cứu chi tiết về đặc điểm sinh vật học, sinh thái học quần thể của loài, khả năng nhân giống, bảo tồn nội vi, ngoại vi… Do chưa có thông tin chính xác về số lượng cá thể, cũng như mức độ quý hiếm của loài, cho nên việc quan tâm bảo tồn loài còn rất hạn chế.
Theo điều tra từ năm 2000-2004 khu vực Kim Hỷ có khoảng hơn 100 cá thể Du sam đá vôi trưởng thành. Ðến năm 2008, cả khu vực chỉ còn lại bảy cá thể trưởng thành, mọc rải rác trên các đỉnh núi đá tương đối hiểm trở có độ cao khoảng 700-1.000m, sinh trưởng ở mức độ trung bình. Cả bảy cá thể phân bố tương đối tập trung ở vùng trung tâm của Khu bảo tồn. Ðến cuối năm 2009, khi nghiên cứu điều tra bổ sung, các nhà nghiên cứu phát hiện có hai cá thể bị chặt hạ, chỉ còn lại năm cá thể sống sót. May mắn là nhóm nghiên cứu cũng phát hiện thêm một cá thể trưởng thành ở đỉnh Khuẩy Tả.
Cấp bách bảo tồn
Trước nguy cơ tuyệt chủng loài cây quý hiếm này, vài năm trước, các nhà khoa học và Khu bảo tồn thiên nhiên Kim Hỷ đã triển khai giải pháp nhặt hạt, ươm để trồng trên khu vực sinh cảnh loài ưa sống. Các kiểm lâm viên, nhà nghiên cứu đã ươm thành công được khoảng 1.000 cây con và tiến hành trồng trên nhiều đỉnh núi đá trong vùng lõi. Tuy nhiên, đến nay, toàn bộ những cây này đều không sống được.
Theo Ban quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Kim Hỷ, quá trình bảo vệ, kiểm tra cũng có những lần phát hiện cây con mọc tự nhiên. Tuy nhiên, khi cứ phát triển đến một chừng mực nào đó thì hầu hết lại bị chết mà không rõ nguyên nhân. Ban quản lý Khu bảo tồn đang thật sự lúng túng vì không có một biện pháp bảo tồn nào khả dĩ hơn.
Thạc sĩ Ngô Ðức Nhạc, Trung tâm Khoa học Lâm nghiệp Ðông Bắc Bộ (Viện Khoa học lâm nghiệp Việt Nam) cho biết: Qua khảo sát bước đầu, có thể đánh giá nguy cơ tuyệt chủng loài cây này đang ở mức rất cao. Chúng tôi đang đề xuất, kiến nghị sớm triển khai một đề tài nghiên cứu khoa học cấp quốc gia để nghiên cứu và bảo tồn.
Kết quả khảo sát mới đây của Trung tâm Khoa học Lâm nghiệp Ðông Bắc Bộ, Du sam đá vôi được xếp vào nhóm đang bị tuyệt chủng trên cơ sở đánh giá kích thước quần thể nhỏ, có phân bố hẹp ở hai điểm gần nhau trong Khu bảo tồn thiên nhiên Kim Hỷ.
Thạc sĩ Ngô Ðức Nhạc cho rằng, trước mắt cần có các biện pháp nhân nhanh giống và gây trồng; xây dựng các mô hình trồng, chăm sóc rừng và hướng dẫn kỹ thuật nhân giống, kỹ thuật trồng rừng loài Du sam đá vôi; nghiên cứu kỹ thuật nhân giống vô tính và kỹ thuật nhân giống hữu tính để cung cấp đủ nguồn cung cấp giống phục vụ trồng rừng cho loài Du sam đá vôi.
Chi Cục trưởng Kiểm lâm Bắc Kạn Nguyễn Hữu Thắng cho biết, đã chỉ đạo Ban quản lý Khu bảo tồn tiếp tục thu hái hạt để ươm cây theo phương pháp nghiên cứu ươm cây đã thành công trước đây, sau đó, chọn những vị trí trồng mới phù hợp hơn nhằm khắc phục tình trạng cây chết như đã xảy ra. Như vậy, việc ươm và nhân giống cây Du sam đá vôi đến nay đã có thể thực hiện được. Tuy nhiên, việc trồng ở đâu và trồng thế nào để cây sống được đang cần sớm được nghiên cứu để cấp bách bảo tồn loài cây quý này.
