BVR&MT – Trong bối cảnh môi trường tự nhiên ngày càng bị đe dọa bởi các hoạt động của con người, báo chí – với tư cách là tiếng nói của xã hội – đóng vai trò không thể thay thế trong công cuộc bảo vệ thiên nhiên. Không chỉ là kênh truyền tải thông tin, báo chí còn là người kể chuyện, là công cụ nâng cao nhận thức cộng đồng và là người bảo vệ cho những quyền lợi môi trường vốn đã được ghi nhận trong Hiến pháp nhưng vẫn còn xa vời trong đời sống thực tế của nhiều người dân.
Trước hết, báo chí là cầu nối giữa những vấn đề môi trường và sự quan tâm của xã hội. Những sự kiện như vụ cá chết hàng loạt ở miền Trung do sự cố Formosa, tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng ở các đô thị lớn, hay nạn phá rừng ở Tây Nguyên… đều chỉ thực sự được dư luận biết đến và quan tâm khi có sự lên tiếng mạnh mẽ từ báo chí. Nhờ vào đó, công luận được khơi dậy, chính quyền buộc phải vào cuộc, và những biện pháp xử lý mới được triển khai. Thông qua phản ánh trung thực, kịp thời và khách quan, báo chí đã và đang tạo ra áp lực tích cực để thúc đẩy thực thi pháp luật về môi trường.
Bên cạnh chức năng thông tin, báo chí còn có vai trò quan trọng trong việc nâng cao dân trí về môi trường. Nhiều người dân chưa biết rằng mình có quyền được sống trong môi trường trong lành – một quyền hiến định được nêu tại Điều 43 của Hiến pháp Việt Nam. Thậm chí, họ cũng không biết mình có thể khiếu nại, tố cáo, hay yêu cầu bồi thường khi bị ảnh hưởng bởi các hoạt động gây ô nhiễm. Qua các bài viết, phóng sự, chuyên trang, báo chí giúp người dân hiểu rõ hơn về quyền lợi của mình, từ đó hình thành thái độ chủ động hơn trong việc bảo vệ môi trường sống và đấu tranh vì công lý sinh thái.
Một chức năng đặc biệt nữa của báo chí chính là kể lại những câu chuyện ít được biết tới – những tiếng nói từ vùng sâu, vùng xa, từ những người yếu thế và dễ bị tổn thương nhất trước các thảm họa môi trường. Đó có thể là câu chuyện của ngư dân không còn ra khơi vì biển bị ô nhiễm, là những gia đình sống quanh khu công nghiệp chịu cảnh bụi bặm và tiếng ồn triền miên, là người nông dân phải bỏ đất vì nguồn nước nhiễm hóa chất. Những câu chuyện đó, khi được đưa lên mặt báo, trở thành lời nhắc nhở về cái giá phải trả cho sự phát triển thiếu bền vững, đồng thời thắp lên ngọn lửa đồng cảm và hành động trong cộng đồng.
Tuy nhiên, báo chí không chỉ dừng lại ở việc đưa tin hay kể chuyện, mà còn đóng vai trò giám sát và phản biện xã hội. Các chính sách môi trường, quy hoạch phát triển hay chương trình phục hồi sinh thái đều cần sự theo dõi chặt chẽ từ báo chí để đảm bảo được thực hiện đúng và không bị biến tướng. Trong nhiều trường hợp, chính phóng viên là người đầu tiên phát hiện các sai phạm – từ việc chuyển đổi đất rừng trái phép cho đến việc xả thải lén lút ra sông ngòi. Nhờ vào đó, báo chí trở thành “tai mắt” của công chúng trong việc giám sát thực thi pháp luật và thúc đẩy minh bạch, trách nhiệm trong quản lý môi trường.
Dù vậy, nghề báo môi trường không hề dễ dàng. Nhiều phóng viên đối mặt với rủi ro, bị đe dọa, bị gây khó dễ hoặc thậm chí phải từ bỏ đề tài vì không có đủ dữ liệu, hỗ trợ pháp lý, hoặc vì ranh giới mong manh giữa tự do báo chí và các quy định quản lý thông tin. Một số trường hợp gần đây cho thấy, khi phóng viên hoặc nhà hoạt động môi trường lên tiếng về những vấn đề nhạy cảm, họ có thể gặp phải hậu quả pháp lý hoặc bị cô lập trong chính cộng đồng làm nghề. Những thách thức này khiến cho việc đưa tin môi trường trở thành một hành trình không chỉ cần bản lĩnh nghề nghiệp, mà còn đòi hỏi sự hậu thuẫn từ xã hội và cơ chế pháp lý bảo vệ người làm báo.
Muốn báo chí thực sự phát huy được vai trò trong bảo vệ môi trường, cần có những nỗ lực đồng bộ từ nhiều phía. Nhà nước cần xây dựng một hành lang pháp lý vững chắc để bảo vệ quyền tác nghiệp môi trường của báo chí và bảo đảm an toàn cho phóng viên điều tra. Các cơ quan truyền thông cần đầu tư đào tạo chuyên sâu, nâng cao kỹ năng điều tra, sử dụng dữ liệu môi trường, hiểu các khái niệm kỹ thuật liên quan đến sinh thái, đa dạng sinh học, biến đổi khí hậu. Đồng thời, cần có sự hỗ trợ tài chính từ các tổ chức xã hội, quỹ môi trường hoặc các chương trình hợp tác quốc tế để phóng viên có điều kiện theo đuổi các đề tài môi trường dài hạn, độc lập và chuyên sâu.
Mặt khác, cộng đồng cũng cần nhận thức rõ rằng, báo chí không thể đơn độc. Người dân cần sẵn sàng cung cấp thông tin, đồng hành cùng phóng viên, và trở thành “người đưa tin” ngay trong chính cuộc sống thường nhật của mình. Những hình ảnh, video, chia sẻ từ mạng xã hội hay ứng dụng điện thoại có thể là đầu mối cho một cuộc điều tra báo chí, là mảnh ghép để tái hiện chân thực bức tranh môi trường đang thay đổi ra sao. Khi công chúng ý thức được vai trò của mình trong việc đồng hành cùng báo chí, đó chính là lúc báo chí trở thành một phần của cộng đồng thay vì chỉ đơn thuần là người kể chuyện.
Trong thế giới hiện đại, khi thông tin tràn ngập nhưng sự thật đôi khi lại bị bóp méo, báo chí chính là người nắm giữ ngọn đèn soi sáng con đường bảo vệ thiên nhiên. Một bài báo tốt có thể không thay đổi được thế giới ngay lập tức, nhưng nó có thể gieo mầm cho những cuộc trò chuyện, thúc đẩy những thay đổi trong chính sách, và thậm chí khơi dậy cả một phong trào hành động vì môi trường. Giữa những khối bê tông và nhà máy, giữa các bản quy hoạch và những dòng sông đã cạn, báo chí vẫn miệt mài đi tìm những câu chuyện của thiên nhiên – để kể, để lay động, để thay đổi.
PV
