Nỗ lực phục hồi các loài cây bị đe dọa trên toàn cầu

BVR&MT – Khoảng một nửa diện tích rừng trên thế giới đã bị mất hoặc suy thoái dẫn đến mất đa dạng sinh học và các dịch vụ hệ sinh thái thiết yếu như điều tiết nước và sản xuất lương thực. Phục hồi hệ sinh thái có thể giúp khôi phục những yếu tố quan trọng này nhưng điều quan trọng là chúng ta sẽ thực hiện bằng cách nào chứ không chỉ trả lời câu hỏi tại sao phải làm vậy.

2021 là năm khởi động của Thập kỷ phục hồi hệ sinh thái do Liên hợp quốc phát động, bởi vậy mọi chú ý đều đổ dồn vào việc phục hồi và xem đây là một phương tiện để có thể chuyển hướng sang một hành tinh khỏe mạnh hơn, vì con người và thiên nhiên. Định nghĩa phục hồi hệ sinh thái bao gồm hỗ trợ phục hồi các hệ sinh thái bị suy thoái hoặc bị phá hủy và nhấn mạnh mục tiêu phục hồi hoàn toàn có thể đạt được bằng nhiều cách. Hiện các chính phủ và nhiều tổ chức, tập đoàn trên thế giới đang ra sức trồng rừng với cam kết trồng hàng tỷ, thậm chí hàng nghìn tỷ cây để phục hồi hệ sinh thái rừng. Bên cạnh đó, mọi người cũng tìm cách tái tạo và trả lại tự nhiên cơ hội tự chữa lành và phục hồi với sự hỗ trợ có mục tiêu nhằm thúc đẩy các quá trình sinh thái.

Nhận thấy sự cần thiết của việc kết hợp các phương pháp tiếp cận nhằm khôi phục các khu rừng bị suy thoái trên thế giới, Chiến dịch Cây xanh Toàn cầu (GTC) đã hỗ trợ một loạt các phương pháp phục hồi rừng ở nhiều khu vực/quốc gia, mỗi phương pháp phù hợp với bối cảnh từng địa phương, được phát triển dựa trên sự hợp tác đa bên tại địa phương và tập trung vào việc phục hồi các loài cây bị đe dọa. Dưới đây là một số dự án tiêu biểu của GTC:

Phục hồi loài táo, lê bị đe dọa trong các khu rừng ăn quả ở Trung Á

Trung Á là nơi xuất xứ của nhiều loại cây ăn quả và hạt quen thuộc; táo, lê, mơ và quả óc chó đều có nguồn gốc từ các khu rừng cổ của khu vực này. Tuy nhiên, những khu rừng ăn quả của Trung Á đã bị suy giảm đáng kể khiến nhiều cây trồng hoang dã bị đe dọa tuyệt chủng.

Trong hơn một thập kỷ, GTC đã hỗ trợ phục hồi rừng cây ăn quả ở Kyrgyzstan và Tajikistan, nơi vẫn còn tìm thấy những quần thể quan trọng của những loài cây bị đe dọa.

GTC áp dụng cách tiếp cận kết hợp nhằm giảm thiểu các mối đe dọa (chủ yếu là khả năng tái sinh thấp do chăn thả gia súc và các quần thể nhỏ nằm biệt lập dẫn đến sản lượng cho trái kém), đồng thời tăng cường số lượng quần thể thông qua việc trồng cây có mục tiêu. Hiện một số cây non đã trưởng thành thành những cây có khả năng tự tạo ra quả và hạt, đặc biệt là loài táo cực kỳ nguy cấp mang tên Niedzwetzky (Malus niedzwerzkyana). Đây là một cột mốc quan trọng, giúp nhiều loài cây quý hiếm có cơ hội tái sinh và tồn tại lâu hơn.

Bảo tồn loài thực vật cực kỳ nguy cấp ở miền Bắc Việt Nam

Magnolia grandis – loài thực vật cực kỳ nguy cấp thuộc họ Ngọc lan (Magnoliaceae) với đặc trưng hoa đẹp và lá to ​​- đã bị suy giảm đáng kể do khai thác gỗ, củi và tỷ lệ cây con sống trong môi trường hoang dã thấp. Quần thể lớn nhất thế giới của loài được tìm thấy ở vùng đồi núi đá vôi miền Bắc Việt Nam và tại đây, GTC đã hợp tác với các cộng đồng địa phương để bảo vệ loài thực vật đặc biệt quý hiếm này.

Từ năm 2013, GTC đã triển khai theo dõi, tuần tra và trồng rừng gia cố với những nỗ lực được đền đáp xứng đáng. Tình trạng khai thác trái phép M. grandis giảm hẳn, không có trường hợp nào được ghi nhận kể từ năm 2017 nhờ hoạt động tuần tra thường xuyên của lực lượng kiểm lâm cộng đồng.

Điều đáng mừng là những người nông dân trồng thảo quả tại địa phương trước kia từng nhổ bỏ cây con M. grandis mọc trên đất của họ thì nay sẵn sàng duy trì, bảo vệ chúng – đây là sự thay đổi rất lớn trong thái độ và hành vi của người dân đối với việc bảo tồn loài. Càng thêm khích lệ khi các cuộc khảo sát hiện đang ghi nhận những cây con mọc tự nhiên trong rừng, mang lại hy vọng thực sự cho sự tồn tại lâu dài của loài cây có sức lôi cuốn này.

Cứu loài thực vật bị đe dọa nhất ở lục địa Chile

Nothofagus còn được gọi là sồi phương Nam, là loài then chốt và đóng vai trò không thể thiếu trong sinh thái và đa dạng sinh học của các khu rừng phía Nam bán cầu. Rừng Nothofagus đã bị phá hủy phần lớn, các loài bị khai thác để lấy gỗ và được thay thế bằng các đồn điền ngoại lai. Những đồn điền độc canh, rất dễ cháy từng xảy ra những vụ cháy chưa từng có và hậu quả càng trầm trọng hơn khi gặp điều kiện nóng, khô do ảnh hưởng biến đổi khí hậu. Năm 2017, hơn 580.000 ha bị cháy ở miền Trung Chile khiến các khu rừng tự nhiên còn lại bị chia cắt nghiêm trọng và đe dọa sự tồn tại của các loài bản địa biểu tượng như Nothofagus.

Các đối tác của GTC tại vùng Maule, Chile đang thực hiện chương trình tăng cường cho loài nguy cấp đặc hữu Nothofagus alessandrii. Dự án làm việc chặt chẽ với các chủ đất nhỏ sống gần khu vực phân bố của loài – những khu vực vốn bị suy thoái nghiêm trọng và quần thể các loài bị chia cắt mạnh mẽ. Ba khảo nghiệm tại chỗ đã được thiết lập trên đất tư nhân, nơi những cây thông ngoại lai đang được phát quang, còn cây con N. alessandrii đang được trồng, theo dõi và tưới nước thường xuyên. Một số lồng chim cũng được lắp đặt tại đây để thu hút các loài chim bản địa giúp kiểm soát chuột – loài thường gặm hoặc cắn đứt các cây con.

Khôi phục loài hoàng đàn cực kỳ nguy cấp ở Malawi

Cây tuyết tùng Mulanje còn được gọi là cây bách Mulanje hay cây hoàng đàn malawi (Mulanje cedar, Widdringtonia whytei) là cây quốc gia của Malawi, chỉ được tìm thấy tự nhiên trên núi Mulanje. Loài thực vật này được đánh giá cao vì gỗ bền và có mùi thơm, tuy nhiên việc khai thác gỗ bất hợp pháp khiến chúng bị xếp vào nhóm cực kỳ nguy cấp. Không chỉ vậy, sự gia tăng các đám cháy rừng do người dân sử dụng lửa để săn đuổi thú, sản xuất than củi và phát quang đất phục vụ trồng trọt cũng đe dọa nghiêm trọng tới sự sinh tồn của hoàng đàn malawi. Nếu bị lửa quét qua một khu đất trước khi cây con mọc lên, tỉ lệ cây sống sót và trưởng thành sẽ giảm đáng kể.

Quỹ Bảo tồn núi Mulanje và Viện Nghiên cứu Lâm nghiệp Malawi đã hỗ trợ 8 vườn ươm cộng đồng được thành lập xung quanh núi. Hiện có hơn 80 thành viên đã được dạy cách nhân giống và số cây giống sinh trưởng tốt đã sẵn sàng để được trồng trở lại núi, vừa giúp khôi phục rừng, vừa mang lại nguồn thu nhập cho người dân từ việc bán cây giống.

Theo thống kê, có hơn 500.000 cây giống hoàng đàn malawi đã được trồng trên núi kể từ năm 2016, được tài trợ bởi Darwin Initiative và WeForest. Trong năm này, các nỗ lực trồng rừng dự kiến cũng hướng tới các loài cây khác như Podocarpus milanjianus – loài thực vật hạt trần thuộc họ Thông tre và hiện đang bị lâm tặc dòm ngó.

Sau thời gian trồng hoàng đàn malawi, các cuộc khảo sát cũng đang được tiến hành để cải thiện tỷ lệ sống sót và tăng trưởng của cây, đặc biệt là xem xét việc trồng các loài cây đồng hành có thể ảnh hưởng đến cộng đồng vi sinh vật đất tích cực đối với loài cây quý hiếm này không.

Nhìn chung, việc phục hồi có kế hoạch và được thực hiện tốt là một phần quan trọng trong bộ công cụ bảo tồn của GTC nhưng điều quan trọng là phải tuân thủ các phương pháp thực hành tốt nhất, chẳng hạn như “10 quy tắc vàng về trồng cây” được các nhà khoa học nêu ra nhằm đảm bảo các kết quả tốt nhất có thể cho đa dạng sinh học, con người và hành tinh.

Thảo Vy (Theo The Global Trees Campaign, Kew Gardens)