BVR&MT – Ngày 23/2, tại thành phố Đà Nẵng, UBND TP Đà Nẵng đã tổ chức buổi lễ công bố Quyết định và đón nhận Bằng xếp hạng di tích thành phố Di chỉ khảo cổ Chăm Phong Lệ.
Đến tham dự buổi lễ có ông Nguyễn Văn Quảng, Bí thư Thành ủy Đà Nẵng, Ông Lê Quang Nam, Phó Chủ tịch UBND TP Đà Nẵng, ông Hồ Văn Khoa, Chủ tịch quận Cẩm Lệ cùng đại diện lãnh đạo các Sở, ngành tại TP Đà Nẵng.
Di chỉ khảo cổ Chăm Phong Lệ được lấy tên theo tên làng Phong Lệ xưa. Trong quá khứ, đây là vùng đất được chuyển giao từ vương quốc Chămpa sang Đại Việt sau cuộc hôn nhân lịch sử giữa vua Champa Chế Mân và công chúa Huyền Trân.
Những năm cuối thế kỷ XIX, Phong Lệ được ông Camille Paris lựa chọn để lập đồn điền trồng cà phê, chè, thơm. Trong quá trình khai phá, người ta đã khám phá ra tàn tích của một ngôi tháp đổ nát.
Theo ghi chép của nhà khảo cổ học người Pháp Henri Parmentiern: “Ngội tháp chỉ còn lại một ụ đất bị cỏ bao phủ trên một đồi tháp. Có thể nhìn thấy dấu vết của bức tường trải dài theo hướng Bắc – Nam. Theo những thông tin thu thập được thì dường như đã có nhiều kiến trúc tập trung tại địa điểm này trên ngọn đồi… Người ta đã lấy gạch ở đây để xây ngôi villa của lãnh địa cùng công trình phụ và nhiều tảng gạch được lấy lát đường dẫn ra bờ sông và còn thấy những mảnh vỡ của các hiện vật điêu khắc…”
Sau đó, ông Camille Paris – người chủ đồn điền Phong Lệ đã thu thập ở đây nhiều hiện vật điêu khắc Chămpa và chuyển về công viên Tourane (sau này là Bảo tàng Điêu khắc Chăm). Năm 1909, Parmentier đã thống kê được 21 hiện vật mang về từ Phong Lệ; năm 1918 thì có 9 hiện vật. Sau giai đoạn này, địa điểm khảo cổ Chăm Phong Lệ bị lãng quên, hoang phế, cây cối mọc rậm rạp và ít người qua lại.
Sau năm 1975, Hợp tác xã nông nghiệp của địa phương đã san ủi 1 phần di tích để làm trại chăn nuôi và người dân cũng dần dần về đây cư trú mà không biết đến sự tồn tại của một di chỉ khảo cổ quan trọng trong lòng đất.
Năm 2011, di tích khảo cổ Chăm Phong Lệ tình cờ được khai quật khi gia đình ông Ông Văn Tồn và bà Lê Thị Út, trú tại xóm Cấm, phường Hòa Thọ Đông, quận Cẩm Lệ đào móng làm nhà đã phát hiện ra một pho tượng cổ đầu người mình chim và nhiều gạch Chăm. Ngay sau đó, Bảo tàng Điêu khắc Chăm đã được thực hiện khai quật khẩn cấp, tiếp đó năm 2012 và năm 2018, di chỉ khảo cổ Chăm Phong Lệ tiếp tục được khai quật khảo cổ.
Với ba đợt khảo cổ; Bắt đầu từ tháng 4/2011 đến cuối tháng 6/2011, đoàn khảo cổ được thành lập bởi Bảo tàng điêu khắc Chăm và Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Đại học Quốc gia Hà Nội đã “khai quật khẩn cấp” 5 hố với tổng diện tích 206 m2 trong phạm vi di tích này. Dựa vào những dấu vết di tích kiến trúc và điêu khắc nghệ thuật đã xuất lộ từ trước, hố khai quật lúc đầu được hoạch định thành hình vuông, mỗi chiều dài 6m và đã làm xuất lộ được 1 phần chân móng của một công trình kiến trúc bằng gạch. Ngoài ra có một số ít mảnh gốm tráng men có nguồn gốc Trung Quốc.
Từ tháng 7/2012 đến cuối tháng 8/2012, Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng tiếp tục phối hợp với Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội khai quật thêm 4 hố với tổng diện tích 275,5m2. Đợt khai quật năm 2012 đã làm phát lộ khá rõ ràng và chính xác toàn bộ quy mô và cấu trúc nền móng của một tòa tháp Chăm rất lớn. Đặc biệt lần đầu tiên đã khai quật được 1 “hố thiêng” có bố cục hoàn toàn khác lạ với các di tích đã biết.
Từ ngày 17/7 đến ngày 17/8/2018, trên cơ sở kế thừa kết quả nghiên cứu từ 2 đợt khai quật trước, Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng tiếp tục phối hợp với Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội khai quật thêm một phần diện tích rộng 308m2.
Hố khai quật năm 2018 được xác định ở khu vực Đông Bắc của hai dấu tích kiến trúc xuất lộ trong đợt khai quật 2011 -2012 với mục đích xác định cấu trúc di tích kiến trúc đã phát lộ một phần năm 2011.
Qua ba đợt khai quật, Đoàn khảo cổ đã nhận định Di tích khảo cổ Chăm Phong Lệ là một tổ hợp kiến trúc phân bố trên một gò đất cao, được bao quanh bởi một dòng chảy cổ thuộc dòng sông Cẩm Lệ. Di tích được người Champa khởi dựng vào khoảng đầu thế kỷ X và được duy trì thờ tự cho đến ít nhất vào thế kỷ XII.
Ngày 01 tháng 1 năm 2017, UBND Tp Đà Nẵng đã có Quyết định số 6236/QĐ-UBND về việc phê duyệt Đề án khảo cổ và phát huy giá trị Khu di tích Chăm Phong Lệ, theo đó, về bố cục không gian, chia làm ba khu vực với các chức năng: khu vực bảo tồn, diện tích 2.653m2, khu vực bảo vệ di tích 1.626m2 và khu vực phát huy giá trị di tích 15.461m2. Đây là cơ hội điều kiện tốt góp phần đẩy mạnh các hoạt động văn hóa, du lịch tại địa phương; cùng với di tích Nghĩa trũng Hòa Vang (phường Khuê Trung), khu di tích Chăm Phong Lệ trong tương lai sẽ là một phần trong cụm các di tích lịch sử, văn hóa được liên kết để phát triển du lịch.
Phát biểu tại buổi lễ, ông Lê Quang Nam, Phó Chủ tịch UBND Tp Đà Nẵng cho biết: Thành phố Đà Nẵng hiện có 02 di tích quốc gia đặc biệt, 17 di tích quốc gia và 60 di tích thành phố nhưng trong số đó chỉ có 01 di tích thuộc loại hình di tích khảo cổ. Đó chính là Di chỉ khảo cổ Chăm Phong Lệ. Điều này cho thấy những giá trị quan trọng, đặc biệt và tiêu biểu của di tích này.
Di tích khảo cổ Chăm Phong Lệ là những thông điệp văn hóa quá khứ bị lãng quên do hoàn cảnh lịch sử. Những di tích, di vật tìm được đã phản ảnh nhiều mặt về đời sống, xã hội, tinh thần, kinh tế của người Chămpa tại vùng đất Amaravati từ thế kỷ X – đến thế kỷ XII. Những kiến trúc, tác phẩm điêu khắc đá đã góp phần khẳng định về tinh thần tôn giáo của người Chămpa xưa- tục thờ các vị thần có nguồn gốc Ấn độ giáo; phản ảnh kỹ thuật chế tác vật liệu xây dựng, kỹ thuật xây cất, kỹ thuật khắc tạc đá. Đặc biệt, việc tìm thấy “Hố thiêng” còn nguyên vẹn trong lòng tháp là một phát hiện mới, có ý nghĩa khoa học lớn trong quá trình khảo cổ, nghiên cứu đối với kiến trúc và nền văn hóa Chăm còn nhiều ẩn số.
Với những giá trị trên, tại Quyết định số 4568/QĐ-UBND ngày 27/11/2020, UBND thành phố Đà Nẵng đã xếp hạng Di chỉ khảo cổ Chăm Phong Lệ là di tích cấp thành phố.
Từ mốc son này này, chính quyền, nhân dân phường Hòa Thọ Đông, UBND quận Cẩm Lệ, Sở Văn hóa và Thể thao cùng chung tay bảo tồn và phát huy giá trị Di chỉ khảo cổ Chăm Phong Lệ xứng tầm với vị thế của một di sản cấp thành phố; Đồng thời cùng quản lý khai thác thật khoa học và hiệu quả kho tàng di sản, coi đó là niềm vinh dự, tự hào và cũng là trách nhiệm lớn lao đối với sự nghiệp bảo tồn và phát huy di sản văn hóa của dân tộc Việt Nam.
Hồng Sơn
