BVR&MT – Bản Sin Suối Hồ thuộc xã Sin Suối Hồ (huyện Phong Thổ – Lai Châu) nằm giữa những ngọn núi trùng điệp và ẩn mình trong mây, nơi tiếng khèn Mông ngân vang cùng những sắc màu rực rỡ của thiên nhiên, có một loại hình nghệ thuật lặng lẽ nhưng đầy sức sống – vẽ sáp ong trên vải. Không phải là những công trình kỳ vĩ hay những lời ca tráng lệ, nghệ thuật này được tạo nên từ đôi bàn tay khéo léo và trái tim chân thành của người phụ nữ Mông. Những tấm vải, với hoa văn tinh tế được in bằng sáp ong và nhuộm từ màu chàm, không chỉ là trang phục mà còn là linh hồn của một nền văn hóa, một biểu tượng của bản sắc dân tộc trường tồn qua thời gian.
“Lớn lên em theo mẹ tập thêu,
Theo chị nhuộm chàm in hoa trên váy mới,
Gái đẹp không biết làm lanh cũng xấu,
Gái xinh chưa biết cầm kim là hư”.
Những câu hát của người Mông trên đã phản ánh sâu sắc giá trị truyền thống và vai trò của phụ nữ trong văn hóa của người Mông, đặc biệt liên quan đến các kỹ năng thủ công như thêu, nhuộm chàm, và vẽ hoa văn trên vải. Đây là những kỹ năng không chỉ thể hiện sự khéo léo, mà còn gắn liền với vẻ đẹp, phẩm hạnh và vị thế của một người phụ nữ trong cộng đồng.
Di sản văn hóa giữa núi rừng
Nghệ thuật vẽ sáp ong trên vải của người Mông là một di sản văn hóa có từ lâu đời, mang trong mình những câu chuyện về đời sống, tín ngưỡng và tâm hồn của một dân tộc luôn gắn bó với thiên nhiên. Các họa tiết trên vải không chỉ là những hoa văn trang trí mà còn chứa đựng những ý nghĩa sâu sắc: Đó là hình ảnh của cây cối, chim muông, là sự giao hòa giữa con người và đất trời.
Trong các dịp lễ hội, cưới hỏi hay thậm chí là tang lễ, những tấm vải vẽ sáp ong không chỉ làm đẹp cho trang phục mà còn là biểu tượng của sự tôn kính và lòng biết ơn với tổ tiên. Mỗi tấm vải là một câu chuyện độc đáo, là ngôn ngữ không lời mà người Mông dùng để giao tiếp với thế giới xung quanh.
Có thể nói để chế tác ra được một sản phẩm đó chính là “Bản giao hưởng giữa khéo léo và kiên nhẫn.” Sáp ong là nguyên liệu chính, được người Mông thu thập từ thiên nhiên. Sáp ong cần được làm sạch và đun chảy để có độ dẻo và màu sắc phù hợp. Vải sử dụng thường là vải lanh do chính người Mông dệt, có độ bền cao và bề mặt phù hợp để giữ sáp. Quá trình làm tan chảy sáp cũng đòi hỏi sự tỉ mỉ. Sáp ong được cho vào 1 cái hộp bằng sắt và để trong chậu than củi ở mức nhiệt khoảng 70 đến 80 độ C để sáp tan chảy nếu nhiệt độ quá cao, sáp có thể bị cháy. Đầu bút vẽ sáp ong được làm từ 3 hoặc 5 lá đồng chụm lại, thân bút làm từ tre. Bút vẽ sáp ong không được cầm giống bút thông thường mà cầm đầu bút hướng vào trong. Thực hiện nhúng bút vào sáp ong và bắt đầu vẽ và lưu ý nghiêng bút một góc khoảng 15 độ để sáp ong chảy từ trong ống bút ra vả. Khi nhúng bút cần lưu ý không để sáp quá nóng hay quá nguội, nếu không khi nhuộm sẽ không thể cho ra sản phẩm ưng ý.
Sau khi tấm vải vẽ họa tiết được hoàn thiện người dân sẽ mang đi nhuộm chàm. Nguyên liệu gồm: bột chàm, tro bếp đã ngâm nước, rượu là 1 số lá cây trong rừng. Những nguyên liệu này được cho vào thùng nước nóng và khuấy đều, đậy vào khoảng 1 tuần để chàm lên men và cho ra màu sắc ưng ý. Khi có màu đẹp, người dân sẽ nhuộm bằng cách ngâm vải một đêm, sau đó mang đi giặt lại và luộc 30. Khi phơi phải thật khéo léo để sáp không dính ngược lại trên vải và phơi dưới trời gió, tránh ánh nắng trực tiếp Sau đó có thể nhuộm. Đó là lý do sau khi nhuộm chàm những nét vẽ sáp ong bong ra và để lại những nét màu trắng trên nền vải màu chàm.
Đối với người Mông, mỗi tác phẩm vẽ sáp ong là một hành trình sáng tạo, nơi nghệ nhân đặt cả trái tim và tâm hồn. Trong không gian núi rừng yên bình, hình ảnh người phụ nữ Mông ngồi bên khung vải, đôi tay thoăn thoắt vẽ từng nét sáp ong, tạo nên một khung cảnh vừa mộc mạc, vừa nên thơ. Đó là sự giao hòa giữa con người và thiên nhiên, giữa truyền thống và nghệ thuật. Nghệ thuật này còn giúp các thế hệ người Mông gắn kết với cội nguồn, duy trì giá trị truyền thống trong bối cảnh hiện đại hóa không ngừng. Những hoa văn đặc trưng là “ngôn ngữ” không lời, nói lên bản sắc và lịch sử của cộng đồng. Bên cạnh đó, đây cũng chính là nguồn thu nhập của bà con khi các tác phẩm chạm đến trái tim du khách, trở thành một sản phẩm thương mại và hiện nay đang được thế hệ trẻ lưu giữ và phát triển.
Bảo tồn và phát triển: Nỗ lực không ngừng nghỉ
Trước sự phát triển mạnh mẽ của công nghiệp và xu hướng tiêu dùng hiện đại, nghệ thuật vẽ sáp ong của người Mông đang đứng trước nguy cơ mai một. Tuy nhiên, nhiều dự án bảo tồn văn hóa đã ra đời, với mục tiêu hỗ trợ các nghệ nhân, giới thiệu sản phẩm đến thị trường rộng lớn hơn và giáo dục thế hệ trẻ về giá trị của nghệ thuật này. Vũ Thị Minh Thư học sinh lớp 12c2 trường PTDTNT THPT Tỉnh Lai Châu là một trong những học sinh tiêu biểu đi đầu trong thực hiện dự án khoa học kĩ thuật “Ứng dụng kỹ thuật vẽ sáp ong truyền thống của đồng bào dân tộc Mông Hoa tại bản Sin Suối Hồ để sáng tác các tác phẩm hội họa” và dự án đã đạt giải ba.
Em cho biết mặc dù sinh sống tại bản làng chủ yếu là dân tộc Mông nhưng trước đó em không biết đến nghệ thuật truyền thống vẽ sáp ong trên vải này. Cho tới khi em có cơ duyên ghé thăm bản Sin Suối Hồ, em đã được tiếp cận và yêu thích cũng như thực hiện các dự án để lưu giữ và phát triển bộ môn nghệ thuật này.
Minh Thư trải lòng: “Trong quá trình tìm hiểu, em nhận thấy rằng nghệ thuật này đang dần bị mai một, còn rất ít người có thể sử dụng kĩ thuật này và đặc biệt là các bạn trẻ. Bởi vậy em thực hiện dự án khoa học kĩ thuật trên để gìn giữ và quảng bá và phát triển nghệ thuật truyền thống vẽ sáp ong bằng cách ứng dụng kĩ thuật này để sáng tác nên các tác phẩm hội họa. Tranh vẽ bằng sáp ong của chúng em thể hiện vẻ đẹp bằng nét, khác biệt với những dòng tranh khác ở chỗ tranh vẽ sáp ong sử dụng chất liệu hoàn toàn tự nhiên, tiết kiệm chi phí, kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, giúp nghệ thuật truyền thống dễ dàng tiếp cận hơn với công chúng.”
Được biết, Minh Thư cùng các bạn đã tổ chức một buổi workshop “Vẽ sáp ong nhuộm chàm” tại bản Sin Suối Hồ để nhằm quảng bá và giúp cho du khách có những trải nghiệm thực tế về nghệ thuật truyền thống này.
Các lễ hội văn hóa, triển lãm và hội chợ thủ công mỹ nghệ là cơ hội để nghệ thuật vẽ sáp ong được quảng bá. Sự quan tâm của du khách quốc tế và các nhà thiết kế cũng mở ra tiềm năng đưa kỹ thuật truyền thống này vào các sản phẩm hiện đại. Hiện nay các resort, homestay ở Hòa Bình, Lai Châu, …. cũng đang lồng ghép các hoạt động trải nghiệm, trưng bày sản phẩm tranh sáp ong.
Mỗi tấm vải mang trong mình không chỉ hoa văn tinh xảo, mà còn cả câu chuyện về tâm hồn, trí tuệ và niềm tự hào của người Mông. Giữa nhịp sống hiện đại, những đường nét sáp ong mộc mạc ấy vẫn bền bỉ lan tỏa, nhắc nhở ta về giá trị của cội nguồn và bản sắc dân tộc.
Nghệ thuật này không chỉ đáng được trân trọng mà còn cần được gìn giữ và lan tỏa như một di sản sống động. Bởi lẽ, mỗi đường sáp, mỗi sắc màu là một lời khẳng định rằng, văn hóa không bao giờ lụi tàn khi vẫn còn những trái tim đong đầy tình yêu và niềm tin mãnh liệt vào sức mạnh của truyền thống.
Hà Linh
