BVR&MT – Ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc – thông qua cơ chế hợp tác đa phương mới mang tên Mê Công – Lan Thương (LMC) – đang định hình tương lai kinh tế và môi trường khu vực Đông Nam Á.
Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị tháng 12 năm ngoái từng phát biểu các quốc gia Mê Công nên xây dựng một “cộng đồng tương lai chung” và Khung hợp tác LMC (Trung Quốc sử dụng từ Lan Thương trong tiếng Trung để chỉ phần thượng nguồn sông Mê Công) không phải là cơ chế chỉ nói suông mà thực sự hành động thiết thực.
Những năm gần đây, Trung Quốc luôn tìm cách để củng cố vị thế trên dòng sông xuyên biên giới, trong đó “chiếc xe ủi” LMC sẽ tập trung vào các con đập, dự án phát triển, đặc khu kinh tế và thương mại.
Mặc dù cách tiếp cận của chính quyền Bắc Kinh đối với Đông Nam Á đã và đang thay đổi, song Chuyên gia Sam Geall, Biên tập viên điều hành Trang tin tức chinadialogue, Trung Quốc kiêm Thành viên think-tank Chatham House, Anh cảnh báo nhiều mối quan ngại xung quanh tham vọng này trong một số nhận định dưới đây.
Đối với “mũi nhọn” Mê Công – con sông dài thứ 12 trên thế giới và theo Ủy hội sông Mê Công (MRC) thì dòng sông này chỉ đứng sau Amazon về tầm quan trọng đa dạng sinh học nhưng lại có nguồn thủy sản nội địa năng suất nhất trên thế giới – mặc dù từ năm 1995, Hiệp định Mê Công giữa các quốc gia hạ nguồn Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam đã thành lập nên MRC để “thúc đẩy và phối hợp quản lý bền vững, phát triển nguồn nước và các nguồn lực liên quan vì lợi ích chung của các quốc gia và phúc lợi của người dân”, tuy nhiên, Trung Quốc từ chối tham gia với tư cách thành viên đầy đủ mà chỉ giữ vai trò quan sát, cùng Myanmar.
Năm 2015, Trung Quốc cho ra đời LMC với vai trò một cơ chế đa phương bao gồm sáu quốc gia. Trụ sở LMC đóng tại Bắc Kinh, phần lớn được tài trợ bởi Trung Quốc. Chỉ trong một thời gian ngắn, LMC đã xây dựng các cấu trúc thể chế quan trọng và phạm vi vượt ra ngoài vấn đề nước và năng lượng. Cái gọi là “cơ chế hợp tác 3 + 5” của LMC đề cập đến ba trụ cột gồm: các vấn đề chính trị và an ninh; kinh tế và phát triển bền vững; trao đổi văn hóa và giao lưu nhân dân, cùng với năm lĩnh vực ưu tiên chính là: kết nối, năng lực sản xuất, hợp tác kinh tế xuyên biên giới, tài nguyên nước, nông nghiệp và giảm nghèo.
Trước thềm Hội nghị thượng đỉnh gần nhất được tổ chức tại thủ đô Phnom Penh, Campuchia hồi tháng 1/2018, Trung Quốc cam kết chi gần 12 tỷ USD cho các khoản vay và tài trợ cho Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan và Việt Nam. Ngoài ra, Hội nghị cũng phê duyệt Kế hoạch hành động 5 năm (2018-2022) và một loạt các dự án hợp tác mới do Trung Quốc tài trợ.
Theo Sam Geall, tác động trước tiên từ các dự án phát triển của Trung Quốc là vấn đề tài nguyên nước và xây đập thủy điện. Từ năm 1992, khi Trung Quốc đưa vào sử dụng đập Mạn Loan với công suất 1,57 GW trên dòng Lan Thương ở tỉnh Vân Nam, con sông này đã bị xây đập dày đặc. Gần 60 đập thủy điện vừa và lớn hiện đang vận hành dọc theo con sông, chưa kể khoảng 30 đập đang được xây dựng và hơn 90 đập khác được lên kế hoạch hoặc đề xuất.
Các đập được xây dựng chủ yếu, mặc dù không độc quyền, với công nghệ và nguồn tiền của Trung Quốc, và phần lớn điện tạo ra để xuất khẩu sang vùng duyên hải phía đông Trung Quốc. Các đập thượng nguồn của Trung Quốc ảnh hưởng đáng kể đến dòng chảy của sông Mê Công nhưng nhiều tác động được dự báo lại không đề cập trực tiếp đến nguồn cung cấp nước.
Ngoài ra, các con đập cũng ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn thực phẩm và sinh kế của 80% trong số 60 triệu dân ở hạ nguồn vốn sống dựa vào con sông cũng như nguồn thủy sản, sinh thái sông, các khu vườn ven sông vốn phụ thuộc vào nhịp lũ tự nhiên. Người dân địa phương và các nhà hoạt động phàn nàn rằng sản lượng đánh bắt đang giảm, ngư dân buộc phải làm nông nghiệp; nguồn rong rêu nước ngọt làm thức ăn cho cá bị mất; và các khu vườn ven sông cần đến phân bón hóa học do mất trầm tích. Những tác động này dự kiến sẽ tồi tệ hơn: các nhà nghiên cứu cảnh báo rằng an ninh lương thực cơ bản trong hạ lưu vực sông Mê Công có nguy cơ bị gián đoạn cao.
Một đánh giá học thuật độc lập Trung Quốc cho thấy các con đập và dự án phát triển mặc dù tạo ra điện, hỗ trợ giao thông thủy và duy trì chất lượng nước, song đã làm gián đoạn nghiêm trọng “tính kết nối” của dòng sông, ở đây là khả năng truyền năng lượng, vật liệu và sinh vật giữa các địa điểm; dòng chảy phù sa; và đáng kể nhất là nguồn thủy sản với chế độ thủy văn và cung cấp nước “nghèo nàn”.
Mũi nhọn thứ hai mà LMC tập trung chú trọng là định hướng đầu tư trong khu vực thông qua các đặc khu kinh tế và các dự án như Hành lang Kinh tế phía đông trị giá 45 tỷ USD của Thái Lan – hoạt động vốn liên kết chặt chẽ với Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc.
Đơn cử như gần Chiang Khong, bên bờ sông Mê Công, nơi miền bắc Thái Lan tiếp giáp với Lào hiện đang có một đặc khu kinh tế – một dạng khu công nghiệp được nhà nước hỗ trợ, khuyến khích đầu tư bằng cách miễn giảm thuế để thu hút nguồn vốn đầu tư từ nước ngoài và các dự án phát triển theo định hướng xuất khẩu – được đề xuất. Nếu được xây dựng, đặc khu này sẽ phá hủy một vùng đất ngập nước không chỉ đóng vai trò là nguồn tài nguyên sinh thái và bể chứa cac-bon mà theo những người dân địa phương phản đối dự án, nó còn là nguồn cá quan trọng do cộng đồng quản lý (người dân ghi nhận đã đánh bắt được 87 loài cá và 8 trong số đó đang trong tình trạng Nguy cấp) cũng như rất nhiều loại tre và thuốc thảo dược. Chính phủ và các nhà phát triển dự án thừa nhận đã không tham vấn cộng đồng hay đánh giá tác động môi trường.
Ở Lào và Campuchia, các đặc khu kinh tế thường được coi là thành lũy của Trung Quốc, tràn ngập sòng bạc và quán bar, trong đó gây tranh cãi nhất là đặc khu kinh tế Tam giác vàng trên bờ sông Mê Công ở Lào, nơi có một sòng bạc rất lớn do Trung Quốc điều hành. TRAFFIC đã gọi nơi này là “Vùng bình địa trong buôn bán động vật hoang dã bất hợp pháp”, nơi sừng tê giác, hồng hoàng mũ cát, bò tót, báo, rùa và sơn dương được bán công khai.
Trung Quốc cũng rất quan tâm đến phát triển giao thông thủy phục vụ thương mại. Kế hoạch của Trung Quốc được Chính phủ Thái phê duyệt bao gồm nổ mìn phá đá ngầm, các cù lao và ghềnh thác ở Thái Lan và ở Lào để các tàu thuyền lớn hơn từ tỉnh Vân Nam có thể qua lại.
Tuy nhiên, phát triển công nghiệp, thủy điện và vận tải thủy mang lại những rủi ro lớn, tiềm ẩn những hệ lụy khốc liệt về xã hội, môi trường và an ninh lương thực. Nếu không chú ý nhiều hơn đến các quan ngại về môi trường và xã hội của địa phương, không chỉ danh tiếng của LMC và các dự án liên quan mà cả tương lai của sông Mê Công và người dân hai bên bờ cũng bị tàn phá.
Nhật Anh (Theo Thethirdpole.net)
